Dünyada insanın yarandığı ilk
mәskәnlәrdәn biri olan və әsrlәr boyu tәkcә Azərbaycanın deyil, bütün
Zaqafqaziyanın iqtisadi, siyasi və mәdәni həyatında mühüm rol oynamış Qarabağın
olduqca zəngin bir keçmişi vardır.

Dәfәlәrlә yadelli işğalçıların
ardı-arası kәsilmәyәn hücum­larına sinә gәrmiş qәdim Qarabağ əhalisi nəinki öz
varlığını qoruyub saxlamış, hәmçinin xalqımızın çoxәsirlik tarixini özündə əks
etdirən zəngin maddi-mәdәniyyәt abidәlәri yaratmış və onu indiyə kimi qoruyub
saxlamışdır. Öz tarixinin və abidәlәrinin zənginliyi ilə şöh­rət tapmış
Qarabağın keçmişi bir çox məşhur dünya şərqşünaslarının, o cümlәdәn Amerika,
İngiltәrә, Fransa, Almaniya və digər ölkə alimlərinin diqqətini cəlb etmişdir.
Onlar bu zəngin diyarın iqtisadi, siyasi və mәdәni həyatına aid maraqlı
mülahizәlәr söylәmişlәr. Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Azərbay­canın
digər bölgələrindən fərqli olaraq, Qarabağın özünün xüsusi tarixşünaslıq
әnәnәlәri möv­cud olmuşdur. Onun tarixini özündə əks etdirən çoxlu zәngin
ədəbiyyat silsiləsi vardır.

Qeyd
edək ki, Xocalı olduqca əhəmiyyətli coğrafi şəraitdə - Yuxarı Qara­bağın dağlıq
hissəsində, Şuşa şəhərindən 18
km, Xan­kəndidən 12 km Şimal-Şərqdə, üç çayın – Qarqar, Xocalı
və İlis çaylarının qovşağında, Ağdam-Şuşa-Laçın yolunun üstündə, Xan­kən­di və
Əsgəran arasındakı geniş bir ərazidə, hər tərəfdən dairəvi əhatə olunmuş
Qarabağ dağ (Kiçik Qafqazın
Kirs və Qırxqız dağları) silsiləsində yerləşir. Qırxqız dağından hündürlüyü 2827 m) Ağdama, Xankəndidən
Bozdağa, Meydan­dan (Qırxqız ətəklərindən) Kətiyə qədər geniş, münbit torpaq və
otlaq sahələri xocalıların
ulu baba­larının yurd yerləri olub. Olduqca gözəl təbii və coğrafi şəraiti – bol sulu çaylarının, buz
bulaqlarının, əkin üçün yararlı münbit torpaq sahələrinin, maldarlıq üçün otlaq
sahələrinin (qışlaq və yaylaq), zəngin flora və faunasının, bir sözlə, həyat
üçün lazım olan bütün təbii şəraitinin olması Xocalı ərazisində qədimdən ulu
əcdad­la­rımızın məskən salmasına səbəb olmuş, minilliklər boyunca bu ərazidə yaşamışlar. Xocalı ərazisində tapılan, qədim türk soylarına (tayfalarına) məxsus
olan tarix və mədəniyyət abidələri buna parlaq misaldır. Xocalı
abidələr kompleksi bizə ulu əcdad­larımızdan, babaları­mızdan miras qalmış
yadigardır. Bu abidələr qədim ulu tariximizin canlı nümunə­ləridir. Xocalı abidələr kompleksinə əsasən bunlar
daxildir: son tunc, erkən dəmir dövrünə (eramızdan əvvəl XIV-XIII əsrdən,
e.ə.VIII-VII əsrə kimi) aid edilən 5 adda 11 nəhəng kurqan (ən böyüyü Haçatəpə
kurqanı), torpaq və daş kurqanlar, irili xırdalı böyük əraziləri tutan nisbətən
yastı torpaq kurqanlar (Üzərlik təpə, Xoruz təpə, Göyərçin təpəsi, Tülkü təpə,
Kərbəlayı Abış qa­yası,
Cəfər təpəsi, Sarı
qaya, Çınqıl təpə və s.). Bu kurqanlar ərazidə yaşa­yan qədim türk
tayfalarının əli ilə bünövrə tutaraq yüzilliklər boyunca salınan möhtəşəm
abidələrdir.

Son illərdə AMEA A.A.Bakıxanov
adına Tarix İnstitutu­nun əməkdaşları tərəfindən Qarabağın o cümlədən qədim
tarixə malik Xocalının tarixinin öyrənil­məsi sahəsində xeyli işlər görülmüş və
hal-hazırda da bu sahədə işlər davam etdirilir.

Oxuculara təqdim olunan bu
fəsildə də məqsəd məhz həmin tədqiqatların nәticәlәri ilə qismən də olsa onları
tanış etməkdir.

Әlbәttә, kiçik bir fəsildə
Qarabağın o cümlədən onun bir hissəsi olan Xocalının keçmiş tarixinin
hәrtәrәfli işıqlandırılması qeyri-mümkündür. Bizim başlıca məqsədimiz bu zəngin
diyarın keçmişinə qısa ekskurs vermәklә, geniş oxucu diqqətini cəlb etməkdir.

Qarabağın qədim yaşayış
məskənlərindən biri də Xocalıdır. Xocalı öz abidәlәrinin növləri, onların
xarakterik xüsusiyyәtlәri və maddi-mәdәniyyәt qalıqlarının zənginliyi etibarilə
hәlә keçən әsrdәn dünya alimlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Bu abidәlәrlә
alman arxeo­loqu E.Resler, rus şərqşünası M.Xanıkov, ingi­lis F.Bayer, fransız
A.Berje vә başqaları tanış olmuş və oradan tapdıqları əşyaları öz ölkә­lәrinә
apararaq ayrı-ayrı muzeyləri zәnginləşdirmişlər.

Xocalı
ərazisində - Qarqar çayının sol sahilində Fərəcanlı ad­lanan böyük bir sahədə,
tarixi mənbələrə əsasən çox qədimdə möv­ud olmuş, lakin naməlum səbəbdən bataraq, torpaq altında
qalmış Fərəcan şəhəri olmuşdur (Laçın rayonunda da Fərəcan adlı kənd var).
Bundan başqa, Xocalı və İlis çaylarının arasındakı üçbucaqda, Yerli Xocalıdan
1-2 km
yuxarıda çox böyük bir ərazini tutan Üzərliktəpə kurqanı yerləşir. Xocalı
ərazisində babalarımızın və onların ata babalarının tanıdığı və yaşayıb
yaratdıqları kənd, Xoca­lıdan 10-12
km şimal-qərbdə Sarı Qaya adlanan nəhəng kurqanın və
İlis çayının sağ sahilində yerləşən Qədim Xocalı – Qışlaq adlanan kənd olmuşdur.
Bu kənd Xocalıda tanıdığımız ən qədim kənd idi. Kəndin yaxın­lığında ulu
əcdadlarımızın, dədə-babalarımızın uyu­duğu, yaşı 3500-4000 il olan (Ağdamdakı
qədim Qarağacı qəbiris­tanlığı ilə həmyaşıd) qədim qəbiristanlıq mövcud
olmuşdur. Burada daşdan yonulmuş yazısız abidələr – qoç, öküz, bayquş, yəhər,
nəhrə və digər şəkilli abidələr də olmuşdur. (Bu abidələr ermə­nilər tərə­findən
oğurlanmış, məhv edilmişdir). Kənd əhalisinin adı Qarabağ xanən­dələrinin və
şairlərinin dilindən heç zaman düşməyən, ilin bütün fəsillərində başı qarla
örtülü olan Qırxqız dağının ətəklərində “Meydan” adlanan, böyük bir ərazini
tutan yaylaq yerləri var idi. Kənd əhalisi mal-qarasını, qoyun sürü­lərini yay
aylarında yaylaqda – Meydanda bəsləyər, payız, qış mövsümünü isə Qışlaqda
keçirərdi. Meydanda hər bir Qışlaq (Qədim Xocalı) ailəsinin öz yurd yeri – yaylaq yeri
var idi. Belə­liklə, Qədim Xocalı kəndi – Qışlaq kəndi
(bəzən babalarımızın dilində “Qışdaqlar” və ya “Qışlaqlar” kimi söylənilən)
sonralar – ermənilərin XIX əsrin əvvəllərində Qarabağa kö­çün­dən sonra əsasən
ermənilərin məskunlaşdığı Daşbulaq kən­dinin yaxın­lığından İlis çayının
mənbəyinə doğru, Sarıqaya Kur­qanının sağ yamaclarına qədər geniş bir ərazidə
yerləşirdi.

Xocalı ərazisində son Tunc və
ilk Dəmir dövrünə (e.ə. XIII-VII əsrlər) aid arxeoloji abidə olan “Xocalı
qəbiristanlığı” aşkar edil­mişdir. XIX əsrin sonunda təqdim olunmuş bu abidə,
daş qutu və Kurqanlarından ibarətdir. Tədqiqatlar nəticə-sində Xocalı qəbiris­tanlığında
dövr etibarilə biri-digərini əvəz edən beş tip kurqanlar müəyyənləşdirilmişdir.
Həmin Kurqanlarda müxtəlif tipli saxsı qab­lar, silahlar (qılınc, xəncər, nizə
və ox ucluğu, balta-təbərzin), qızıl, tunc, balıqqulağı, əqiq, şüşə, pasta və
digər materiallardan hazırlanan bəzək əşyaları, tunc əmək alətləri və at
əsləhləri aşkar edilmişdir. Xocalı Kurqanlarından tapılmış əqiq muncuğun
üstündə Assuriya çarı Adadnirariyə aid mixi yazısı, o cümlədən şirli saxsı
qablar, pasta və şüşədən muncuqlar, qızıldan bəzək əşyaları, silindirik möhür
və s. yerli əhalinin Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrini
göstərir.

Azərbaycan alimləri tәrәfindәn
Xocalı abidәlәrinin tәdqi­qinә 1920-ci illәrdә başlanmışdır. Burada ilkin
tədqiqat işləri aparmış Azərbaycanın görkəmli alimi Ә.Әlәkbәrov Xocalı abidәlәri
kom­pleksini Azərbaycan abidәlәri haqqında tәsәvvür әldә etmək üçün açar
adlandırmışdır.

Әsasәn eramızdan әvvәl
XVII-XIII әsrlәri әhatә edәn Xocalı abidәlәri kompleksi yaşayış yerlәrindәn,
daş qutu qәbir­lәri, müxtəlif tipli kurqanlardan, siklop tikililәr,
kromlexlәrdәn vә menhirlәrdәn ibarәtdir.

Xocalı abidələr kompleksinə
aid yaşayış yerləri, bir qayda olaraq, çay kənarlarında, təbii-coğrafi cәhәtdәn
əlverişli yerlәr­dә, xüsusilә strateji cәhәtdәn müdafiəsi qismən asan olan
tәpәlәr üzә­rindә salınırdı. Yaşayış yerlәrindә evlər әksәr hallarda yarım­qazma
halında olub, yuxarı hissәsi yonulmamış çay daşlarından palçıqla suvamaq yolu
ilә tikilirdi. Evlәrin әksәriyyәti çoxgözlü olub, bütün tayfa üzvlәrinә aid
hesab edilirdi. Arxeoloji qazın­tılar nәticәsindә müәyyәn edilmişdir ki, çox
vaxt tayfa evləri uzunsov olub, düz­bucaqlı formada inşa edilmişdir. Bәzәn
uzunluğu 17-18 metr, eni isә 8-10 metr olan bu cür evlәr xüsusi arakәsmәlәr
vasitəsi ilә bir neçə hissәyә bölünmüşdür. Evin divarlarında xüsusi baca yerlәri
düzəl­dilirdi. Onun içәrisindә ərzaq saxlamaq üçün ya quyu qazılırdı, yaxud da
iri tәsәrrüfat küpləri basdırılırdı. Tunc dövrünün sonu vә Dәmir dövrünün
әvvәllәrindә, yəni eradan әvvәl II minilliyin so­nunda artıq bu cür evlərin
döşәmә vә divarları xüsusi ağ maddәlәrlә suvanır vә böyük ailә evlәri kiçik
ailә evlәri ilә әvәz olunur. Xocalı qəbiristanlığında şirli gil mücrü, qızıldan
şir başı, yastı balta təbə­rizin, tunc quş fiquru, şirli cam, sərnic formalı
gil qab, saxsı kuzə və digər nadir maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar edil­mişdir.

Bəhs olunan dövrdə Xocalıda
möhrәdәn hörülmüş evlәrә və formaca dairəvi olan yarımqazma evlәrә dә təsadüf
edil­mişdir. Bütün bunlar primitiv şәkildә dә olsa yerli əhalinin müxtəlif
tikinti texni­kasına malik olmasını parlaq surәtdә sübut edir.

Xocalı-Gәdәbәy mәdәniyyәtinә
aid abidәlәrin böyük bir qismini dә siklop tikililәri tәşkil edir. Әsasәn
yüksәk tәpәlәrdә vә alçaq dağ­larda bina edilmiş bu abidәlәr yerli әhali
tәrәfindәn “Qalaça”, “Örtük daşı”, “Hasar”, “Düzülü daş” vә s. adlanırdı.
Siklop tikililәrinin xara­k­terik cәhәti ondan ibarәtdir ki, bu abidәlәr
yonulmamış iri daş­lardan, suvaqsız olaraq, müәyyәn bir plana riayәt olunmadan
tikil­mişdir. Bu tikililәr bәzәn iki vә hәtta üç qat divarlarla әhatә olu­nurdu.
Hәr bir divarın arasındakı mәsafә 5-10 m-ә qәdәr olur. Siklop tikililәrindә
qapı yerlәri üç sal daşdan düzәldilib, üstündәn isә hörgü davam etdirilmişdir.
Siklop tikililәrini tәdqiq etmiş alimlәr onların nә vaxt meydana gәlmәsi vә nә
mәqsәdlә bina edilmәsi üzәrindә xeyli mübahisә etmişlәr. Mәlum olmuşdur ki, bu
abidәlәr әsasәn, eradan әvvәl II minillikdә vә I minilliyin әvvәllәrindә mövcud
olmuşdur. Onların dövrü müәyyәn edilsə də onların vəzifəsi, yәni nә mәqsәdlә
tikilmәsi hәlә dә mübahisəlidir. Bəzi alimlər onların daimi yaşayış yeri və
böyük ticarət yolları üzərində müdafiə məntəqələri, bəziləri siklopların böyük
bir qismini müqəddəs yer olub, ibadətgah məqsədilə buna edildiyini, bəziləri
bağ-bostan yeri olduğunu, daha başqaları isə bu tikililəri köçərilərin mal-qara
saxlamaq üçün inşa etdiklərini söyləyirlər. Lakin son tədqiqatların
nəticələrindən aydın olmuşdur ki, bütün Kiçik

Qafqaz dağlarının köç yolları
kənarında inşa edilmiş siklon tikililərinin heç dә hamısı eyni mәqsәd
güdməmişdir vә başlıca ola­raq üç mәqsәd daşımışdır: 1) iri ticarət yolları
üzәrindә bu yolları müdafiә etmәk mәqsәdilә; 2) düşmәn hücumları zamanı әhalini
mü­vәq­qәti mühafizә etmәk mәqsәdilә; 3) müqәddәs yerlәri әbәdi­lәş­dirmәk
məqsәdilә bina edilmişlәr. Onların bir çoxu sonralar yaşayış mәskәni kimi vә
yaxud da köçәrilәrin öz mal-qarasını saxlamaq üçün istifadə edilmişdir.

Onu da qeyd edək ki,
Xocalı-Gәdәbәy mәdәniyyәti – Azərbay­canda Qafqa­zın dağ və dağətəyi
rayonlarında, Kür-Araz çayları arasında, Şərqi Gürcüstanda son Tunc və ilk Dəmir
dövrlərinə (e.ə. XIII-VII əsrlər) aid arxeoloji mədəniyyət nümu­nəsidir.
Xocalı-Gәdә­bәy mәdәniyyәti Xocalı yaxınlığında Gədə­bəy rayonun­da ilk dəfə
tədqiq olunmuş abidələrin adı ilə adlan­dırılmışdır. Xocalı-Gәdәbәy
mәdәniyyәtinin abidələri yaşayış yerləri, emalatxanalar, qəbirlər,
ibadətgahlardan ibarətdir.

Xocalı-Gәdәbәy mәdәniyyәti
sakinlәrinin hәyat tәrzini vә mә­dәni inkişaf sәviyyәsini öyrәnmәk üçün həmin
mәdәniyyәtә mәxsus qәbir abddәlәri vә qәbirlәrdәn toplanmış maddi mәdә­niyyət
qalıqları böyük әhәmiyyәt kəsb edir. Arxeoloji tədqiqat­lardan aydın olmuşdur
ki, bu mәdәniyyәt sahiblərinin bir neçə tip qəbir abidəsi olmuşdur ki, onların
da böyük bir qrupunu kurqan qәbirlәri təşkil edir.

Qarabağ düzlərinin bir növ
təbii yaraşığı olan bu kurqanlar müxtəlif quruluşlu vә müxtəlif tərkibli hündür
tәpәlәrdәn ibarət olub, vaxtilə süni surətdə qәbirlәrin üstünə tökülmüşdür.
Kurqanlar bәzәn sadәcә olaraq torpaqdan, yaxud daşdan, bir çox hallarda isə
daşla torpağın qarışığından tökülmüşdür.

Kurqanların özlәri müxtәlif
olduğu kimi, onların altındakı qәbirlәr dә müxtəlif olmuşdur. Ölünü dәfn etmәk
üçün bәzәn kur­qanın altında “ev” tikilmiş, dairəvi hasar çəkilmiş, bәzәn isə
daş qutular düzəldilmişdir. Xocalı kurqanlarında aparılmış qa­zın­tılar nә­ti­cәsindә
müәyyәn edilmişdir ki 3-4 min il bundan əvvəl bu ərazidə iki cür dəfn adəti
olmuşdur. Onlardan biri ölünü olduğu kimi dəfn etmək, digəri isə ölünü
yandıraraq dəfn etmək. Hər iki halda kur­qanlar həm ailəvi, həm də tək-tək
şəxslərə məxsus düzəldilmişdir. Ailəvi kurqanlarda bəzən 50-dən çox skelet
aşkara çıxarılmışdır.

Xocalı-Gәdәbәy mәdәniyyәtinin
yayıldığı ərazidə misәrit­mә kürәlәri (Mingəçevir), mis və tunc məmulatları
hazırlayan emalat­xana (Topal Hәsәnli) qalıqları, çaxmaqdaşıdan alәt və
silahların istehsal tullantıları (Gillikdağ) aşkar edilmişdir. Yaşayış yerləri
hasarlı (Xaçbulaq) vә hasarsız (Mingəçevir) bina və tikililəri әsasәn, dördkünc
yarımqazmadan (yerüstü divarlar, daş, qamış, gildən) iba­rәtdir. Torpaq, daş
qutu qәbirlәr vә kurqanlarda ölülər bükülü, uza­dılmış, oturdulmuş (bәzәn yan­dırılmış)
vәziyyәtdә dəfn edilmişdir. Yoxsul vә varlı qәbirlәrin keramikası eynidir.
Varlıların qәbirinә qiymətli silahlar, bəzək əşyaları qoyulmuş, öküz, qoyun,
zəngin bəzə­dilmiş at, dəvə, qadın, döyüşçü, qul da basdırılmışdır (Goran­boy,
Qarabağ, Füzu­li, Mingəçevir). Qəbirlərdən tunc qılınc, təbərzin, xəncər,
toppuz, ox, yaba, nizə ucluğu, qazan, bardaq, cilov, kəmər dəsti, ov və
mifoloji səhnə bəzəkləri, bilərzik, üzük, əqiq vә sü­mükdən bәzәk əşyaları
(muncuq, asma, sırğa vә s.), dulus çarxında gildən (piyalə, bardaq, sərnic,
nehrə, süzgəc vә s.), daşdan (vaza, qulplu bardaq, qapaqlı daş qab) müxtəlif
məmulatlar aşkar edil­mişdir. Şirəli qara qablar, ov sәhnәsi, heyvan vә səma
cisim­lərinin tәsvirlәri vә s. ilә bәzәdilmişdir. Maddi-mədəniyyət nü­mu­nələri
sübut edir ki, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin son dövründə dəmir alət vә
silahlar (nizə, bıçaq, xәncәr vә s.), möhkәmlәndirilmiş yaşa­yış yerlәri
meydana gәlmişdir. Әhali әkinçilik, maldarlıq, həmçinin bağçılıq, üzümçülük,
ovçuluq, balıq ovu, sәnәtkarlıq vә s. ilə məşğul olurdu. Metallurgiya da
inkişaf etmişdi. Təsviri sәnәt materialları (gil vә tunc fiqurlar, qab,
kәmәrlәr üzərində cızılmış təsvirlər və s.) əhalinin dini və estetik
görüşlərini əks etdirir. Yerli əhali qonşu tay­falarla әlaqә saxlamışdır.
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti əhalisinin Qafqazın müasir xalqlarının uzaq
əcdadları olmasını güman etmәyә əsas var.

Onu da qeyd edək ki,
ölüyandırma hadisəsi Qarabağda uzun ömür sürmәmişdir vә alimlәrin ehtimalına görə
bu adət, qalıqları indi dә dünyanın bir çox xalqları arasında mövcud olan
müqәddәs od ayini ilə әlaqәdar idi. Lakin istər ölü yandırmaq, istәrsә də ölünü
olduğu kimi dəfn etmə adәtindә kurqan qәbirlәri üçün xarakterik olan ümumi bir
әlamәt vardır. Bu әlamәt həmin qәbirlәrdә dəfn olu­nan adamın axirət dünyaya
böyük var-dövlәtlә yola salınması idi. Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi
Qarabağ sakinlərinin dә qәdim dini әqidәsinә görə guya ölən adam ölmür, o,
yalnız dünyasını dәyişir. Daha doğrusu müvәqqәti olaraq bu dünyanı tərk edib,
әbәdi axirət dünyasına gedir. Ona görə də ölən şəxsi axirət dünya üçün hər
şeylə: mal-qara, ev avadanlığı, bәzәk şeylәri, şәxsi geyim, silah vә başqa
qiymətli әşyalarla tәmin edib, bu şeylәri onun qәbrinә qoyurdular, hәtta bәzәn
elә olurdu ki, ölən adamın әzizlәrindәn birini dә öldürüb onun yanında dəfn edirdilər.
Sinifli tәbә­qәlәşmә dövründə isə iri qәbilә başçıları öldükdə onun xid­mәtçilәrindәn
bir-iki nәfәrini ölən adamla birlikdә dәfn edirdilәr ki, axirәt dünyasında da ona
xidmәt etsinlәr. Belәliklә, hәr bir kurqan özü ayrılıqda bir xәzinәni
xatırladır. Kurqan qazıntıları zamanı oradan aşkar edilmiş maddi mәdәniyyәt
qalıqları yerli әhalinin ibtidai dini ideologiyasını, onun tәsәrrüfat hәyatını,
hәrbi lәvazimatını, incәsәnәtini, mәişәtini vә bir sıra başqa sahәlәrini
öyrәnmәk üçün böyük әhəmiyyәt kәsb edir.

Xocalı kurqanlarının tədqiqi
nәticәsindә məlum olmuşdur ki, bəhs etdiyimiz dövrdə Qarabağın sakinlərinin
həyatında sənətkar­lığın iki böyük sahəsi mühüm yer tutmuşdur. Onlardan biri
dulus­çuluq, digəri isə metal işlәmә sәnәtidir.

Ümumiyyәtlә, bәşәr tarixinin
Tunc dövründə demək olar ki, mәişәtin bütün sahәlәrindә, әsasәn, gil qablardan
istifadә edilirdi. Gildən tәsәrrüfat qabları, bәzәk əşyaları, uşaq oyun­caqları
vә digər sahәlәrdә istifadә etmәk üçün olduqca müxtәlif әşyalar hazırlanırdı.
Xocalıdan toplanmış, külli miqdarda gil qablar kolleksiyası sübut edir ki,
Qarabağ dulusçuları bu sәnәt sahәsindә çox yüksәk inkişaf pillәsinә
qalxmışdılar. Onlar hazırlayacaqları qablar üçün xüsusi, yararlı gil mәdәnlәri
aşkar etmiş vә bәşәr tarixindә ilk texniki tәrәqqi üsullarından biri olan ayaq
çarxının sirlәrinә dәrindәn bәlәd olmuş­lar. Qarabağın dulusçu ustaları böyük
mәharәtlә hazırladıqları gil qabları bişirmәk üçün dairәvi dulus kürәlәrindәn
istifadә etmişlәr. Bir qayda olaraq dulusçular Tunc dövründә hazırladıqları gil
qab­ların hamısının üzәrini cilalamış və onları qara rәngdә bişirmişlәr.
Qabların bәdii tәrtibatına da ciddi fikir verilmişdir. Belə ki, әksәr qabların
üzәrindә müxtәlif hәndәsi fiqurlar, nәbati tәsvirlәr cızıl­mışdır. Әn maraqlısı
isә odur ki, qablar üzәrindәki xәtlәrin içәrisini xüsusi ağ maddә ilә
doldurmuşlar. Bu da Qarabağ qablarının ən mü­hüm xüsusiyyətlәrindәn biridir.

Xocalı-Gәdәbәy mәdәniyyәtinә
məxsus gil qabların xüsusiyyәt­lәrindәn biri dә odur ki, dulusçu ustalar
hazırladıqları әksәr qabların çiyni üzәrindә xüsusi göbәlәkvarı çıxıqlar
düzәltmişlәr. Bu çıxıqlar hәmin qablara xüsusi gözәllik verir.

Xocalıdakı kurqandan aşkar
edilmiş bir әdәd gil qabın qulpu üzәrindә isә buğda dәnәlәri tәsvir edilmişdir.
Alimlərin tədqiqatı nәticәsindә məlum olmuşdur ki, 3-4 min il bundan әvvәl
Qarabağın sakinləri mәdәni buğda əkinçiliyi ilə məşğul olmuşdur. Yeri gәlmişkәn
qeyd edək ki, Xocalıda qәdim bağçılığın inkişafını da sübut edәcәk xeyli maddi
mәdәniyyәt qalıqları aşkar edilmişdir ki, bunların içәrisindә şaftalı, üzüm
tumları vә s. әsas yer tutur.

Xocalının qədim yeraltı
mədəniyyət nümunələrinə əsasla­naraq düyə bilərik ki, Tunc dövründә Qarabağda
inkişaf etmiş mühüm sәnәtkarlıq sahəlәrindәn biri dә metalişlәmә olmuşdur.
Bütün Qaf­qazda mis ilə talayın qarışdırılmasından tunc metalın alınması sir­rlәrinә
ilk dәfә bәlәd olanlardan biri dә Qarabağın qәdim sakin­lə­ridir. Bu möhkəm
metaldan yerli əhali, әsasәn silahlar hazırlamışdır. Bәzәn isə ondan bәzәk
əşyaları hazır­lanmasında da istifadə edil­mişdir. Tuncdan hazırlanmış qılınc­lar,
xәncərlәr vә çoxlu ox ucları demək olar ki, Qarabağ abi­dәlәrindәn tapılan әn
çox silah növlәridir.

Qarabağ qılınclarının
dәstəlәrinin baş hissәsi formasına görə digәrlәrindәn fәrqlәnir. Belə ki,
Qarabağın qәdim qılınc­larının dәstә hissəsinin başında iki tәrәfli çıxıqları
olur və həmin çıxıqlar qılıncın əsas hissәsinә doğru maili düzəldilir. Bu çıxıq­lar
bәzәn zoomorf formada, bәzәn isə müxtəlif hәndәsi cizgilәrlә bәzәdilirdi.

Xocalıda aşkar edilmiş maddi
mədəniyyət nümunələrinə əsasən deyə bilərik ki, eramızdan әvvәl birinci
minilliyin başlanğıcında Qara­bağın qәdim sakinlәri artıq dәmir istehsalının
sirrlərinә bәlәd ol­muşdular.

Xocalı abidәlәrinin
öyrәnilmәsi nәticәsindә burada bütün Azər­baycan üçün yeganə olan iki mühüm tip
abidə dә aşkar edilmişdir. Onlardan biri menhirlәrdir. Menhir ingilis sözü olub
“uzun daş” deməkdir. Bu abidәlәrin əsas vәtәni Böyük Britani­yadır. Orada elә
menhirlәr vardır ki, ağırlığı 50-60 tona yaxın olur. Xocalı menhirlәri isә
nisbәtәn kiçikdirlәr. Menhir qәbilә quruluşu dövrünün məhsulu olub, ölәn adamın
qәbiri üzәrindә dik basdırılmış bir növ heykәlә oxşar daşdır. Adәtәn belә
daşları qәbilә başçılarının qәbirlәrinin üzәrindә qoyurdular. Qәdim dini
әqidәyә görә, guya ölәn adamın ruhu bәdәni tәrk edir vә hәmin ruh daşa keçirdi.
Daşa keçmiş ruh isә orada әbәdi yaşayırdı. Hәtta qәbilә başçısı ölәrkәn uzun
müddәt qәbilə üzvlәri onun əvәzinә qәbilәyә başçı seçmirdilәr. Qәbilә
başçılığını mәrhumun daşa keçmiş ruhu әvәz edәrdi. Hәtta, qәbilә üçün müәyyәn
tәhlükәlәr baş verdikdә üzvlәr yığışıb menhirin (yәni qәbilә başçısının ruhu
yaşayan daşın) yanına gәlәr vә orada müxtəlif dini ayinlər icra etmәklә guya
qәbilәni yaranmış tәhlükәdәn xilas edәrmişlәr. Maraqlı burasıdır ki, ibtidai
dini tәsәvvürlәrin qalığı olan həmin daşlardan biri son zamanlara kimi,
dindarların ibadәt yerinә çevrilmişdir. Onlar, havalar quraqlıq vә ya hәd­dindәn
artıq yağışlı keçdikdə hәmin daşın yanına gәlib ona ibadət edir, daşdan
mәrhәmәt dilәyirdilәr. Bu ayinlәrin icrası zamanı həmin daşı yerә yıxıb yenidәn
basdırır vә digәr әmәliyyatlar aparırmışlar.

Xocalı abidәlәri içәrisindә
nadir yadigarlardan biri də krom­lexlәrdir. Kromlex dairәvi düzülmüş bir neçə
dik vә onların üzәrinә qoyulmuş bir әdәd köndәlәn daşdan ibarətdir. Yenә dә, ibtidai
dini әqidәnin mәhdud olan bu abidә dindarlar arasında “axirәt evi” adlanır.
Guya bu cür abidәlәr düzәltmәklә mәrhum üçün ev tikmiş olurdular. Bütün bu
abidәlәr yerli əhalinin mәnәvi mәdәniyyәt tarixini öyrәnmәk üçün son dərəcə
böyük elmi әhәmiyyәt kəsb edir.

Nәhayәt, göstәrmәliyik ki,
Azərbaycanda әn qәdim yazı da, məhz Qara­bağda aşkar edilmişdir. Belә ki,
Xocalıda tədqiq olunan Kurqandan, üzәrindә mixi yazısı olan bir әdәd kiçik
muncuq tapıl­mışdır. Akademik İ.İ.Meşşaninov müәyyәn etmiş­dir ki, bu mun­cuğun
üzәrindә eramızdan әvvәl VIII әsrdә yaşamış Assuriya çarı Adadnirarinin adı
yazılmışdır. Bu yazı tәkcә Qarabağın deyil, elәcә dә bütün Azәrbaycanın siyasi
tarixinin öyrәnilmәsindә böyük әhә­miy­yәtә malikdir.

Xocalı-Gәdәbәy arxeoloji
mәdәniyyәtinә mәxsus abidələrә yekun vurarkәn qeyd etmәliyik ki, bu
mәdәniyyәtin izi ilә mәşğul olan bir çox Qafqazşünas alimlər tәkcә Azərbaycanın
deyil, ümu­miy­yәtlә Yaxın Şәrq ölkәlәrinin maddi mәdәniyyәt tarixi ilə
әlaqәdar bir sıra problemlərin həlli üçün ondan geniş istifadә edirlәr. Bu
problemlərdən biri, 3-4 min il bundan әvvәl Yaxın Şərq ölkәlәrinin bir-biri ilə
mәdәni vә iqtisadi əlaqələrinin sәviyyәsini öyrәnmәkdir. Xocalı abidәlәri sübut
edir ki, belə әlaqәlәr geniş olmuş vә müxtәlif etnik qruplar mehriban iqtisadi
vә siyasi təmasda yaşamışlar.

Xocalının gözəl təbiətə, əsrarəngiz gözəlliyə malik olan
yer­lərindən biri də Kosalar kəndinin yerləşdiyi ərazidir. Bu ərazi soyuq
bulaqları, zəngin meşələri, bol sulu çayları, başı qarlı dağları ilə məşhurdur.
Kənd, Kiçik Qafqaz dağ silsiləsində yerləşir. Kəndin Qırxqız, Dəvəboynu, Ya Əli
kimi adları ilə məşhur olan dağları vardır. Kosalar
kəndi 700 illik tarixə malik olan qədim türk kəndidir. Ərazidəki “Balaqan”
adlanan kurqanda qazıntılar zamanı gildən ha­zır­lanmış müxtəlif formalı
küplər, misdən, gümüşdən hazırlanmış bəzək, zinət və məişət əşyaları, əmək
alətləri, qəbir abidələri və s. aşkar edilmişdir. Bu ərazidə qədimdən yerli
tayfalar (türklər) yaşa­mışlar. Kəndin adının onun ilk sakinlərindən biri Hacı
Avazın – Kosa Avazın adı ilə bağlı olduğu söylənilir. Kənd Xankəndidən 8,
Şuşadan 10 km.
şimal-qərbdə, Xocalıdan isə 14
km. cənub-qərbdə Qarabağ silsiləsindədir.

Xocalının qədim
tarixə malik olan Cəmilli kəndi Xankəndi şəhərinin 3 kilometrliyində, Qarabağ
dağ silsiləsində yerləşir. Kən­din adı vaxtilə bu ərazinin sahibi olmuş Cəmil
bəyin adından gö­türlüb. Cəmilli kəndi bir tərəfdən Xankəndi ilə, digər
tərəflərdən isə Xənəzək, Ballıca və Kosalar kəndləri ilə həmsərhəd idi. Əhalisi
əsasən heyvandarlıqla, əkinçiliklə məşğul olmaqla yanaşı, yaxın ol­duğundan
Xankəndidə yerləşən sənaye obyektlərində də çalışır­dılar. Cəmilli kəndində
“Darlı”, “Kürən”, “Zərgər tala”, “Qənşər daş”, “Xoruz təpə” və digər adlı yurd
yerləri, “Keçiqalan qaya”, “Tu­maş daş”, “Ayrana qonan” adlı quş qonmaz böyük
qayalıqlar olmuşdur.

Kərkicahan Xocalının qədim kəndlərindəndir.
Ərazidən top­lamış maddi-mədəniyyət nümunələri bunu sübut edir. Kərkicahanın üç
böyük qəbiristanlığı olmuşdur. Qəsəbənin aşağı hissəsində yer­ləşən
qəbiristanlıqda 1400-cü ildən bu günümüzə qədər qalan qə­birlər vardı. Tarixi
araşdırmalar göstərir ki, Kərkicahan 1000 ildən artıq tarixə malikdir.
Kərkicahan sözü əksər mənbələrdə “Dünyanın burnu” kimi izah edilir. Bu
qəsəbənin Qırxqız yaylağında geniş otlaq sahələri, Xocavənd rayonunun
ərazisində isə qış yataqları və əkin sahələri olmuşdur.

Tәәssüf hissi ilә qeyd
edilməlidir ki, 1992-ci ilin fevralında erməni və rus ordusunun birləşmiş qoşunları
Xocalı əhalisini vəhşicəsinə qırarkən, hərbi texnika ilə genosidin ən iyrənc
mәrhəlәsi olan “izi məhv etmək” kimi mənfur bir әmәlә əl atmış və bəşəriyyət
üçün nadir abidәlәr toplusu olan Xocalı abidәlәrini dağıt­mışlar."Müqəddəs  Yurd: Xocalı" kitabından